Wstyd oraz poczucie winy są odmiennymi uczuciami, chociaż w sytuacji osoby uzależnionej od alkoholu pierwsze z nich jest zastępowane drugim. Każde z nich jest jednak człowiekowi potrzebne.
Rola poczucia winy i wstydu
Zarówno poczucie winy, jak i wstyd informują Cię o „miejscu” i „sytuacji”, w której się znajdujesz. Poczucie winy oraz wstyd są uczuciami, dlatego też odnoszą się do nich te same prawa, które opisałem w artykule „Uczucia w sytuacji uzależnienia”. poczucie winy jest groźne dla osoby uzależnionej, gdyż nie należy do najprzyjemniejszych uczuć, dlatego też aż się prosi, aby je znieczulić alkoholem.
Poczucie winy informuje Cię, że naruszyłeś normy, zasady lub wartości – swoje, lub swojego otoczenia. Również o tym, że nie zrobiłeś czegoś, co – jak sądzisz – powinieneś zrobić. Można więc śmiało powiedzieć, że poczucie winy jest strażnikiem Twojego sumienia.
Poczucie winy oznacza, że miałeś wpływ na daną sytuację. Wymiar sprawiedliwości rozróżnia przestępstwa popełnione nieumyślnie od tych, które popełniono z premedytacją. Stąd też ważna jest świadomość naruszenia zasad.
Poczucie winy odnosi się do zachowania, podczas gdy wstyd jest związany z czymś, na co nie masz wpływu, czego nie jesteś w stanie kontrolować. Wstyd dotyczy tożsamości, wizerunku, braku akceptacji swoich ograniczeń.
Jeżeli już wiesz, że poczucie winy ma związek z zachowaniem, łatwo zauważysz, że może być ono adekwatne do sytuacji (i poziomu Twojej winy), jak i nieuzasadnione (neurotyczne).
Wstyd wynika z bezsilności, z doznania porażki, uświadomienia sobie braku kontroli. Możesz wstydzić się swojego wyglądu (ale już nie dbałości o wygląd), ułomności, starzenia się. Istotne jest, że nie akceptujesz wynikających z tego ograniczeń, a więc czujesz się niewiele warty, kimś gorszym od innych, ułomnym.
Poczucie wstydu działa więc poza naszą świadomością w tym sensie, że nie możesz zmienić faktów. Masz wpływ jedynie na to, jak odbierasz to ograniczenie.
Zamiana uczuć w uzależnieniu
Co się dzieje, że w przypadku osoby uzależnionej następuje zamiana wstydu w poczucie winy? To wynik działania mechanizmu obronnego, który chroni przed bólem. Poczucie winy jest mniej bolesne od wstydu, a jednocześnie ma związek z odpowiedzialnością. Wstydzisz się czegoś, na co nie masz wpływu, nie możesz więc wziąć za to odpowiedzialności. Poczucie winy wręcz odwrotnie: to Ty czujesz się winny, jesteś odpowiedzialny za to, co się stało. Jaka to wspaniała okazja do zadręczania siebie!
Poczucie winy składa się z elementów:
- czyn,
- przykre uczucia związane z tym czynem,
- świadomość naruszenia ważnej swojej normy,
- negatywna ocena siebie.
Wszystkie kolejne „elementy” poczucia winy są konsekwencją czynu. Możemy zmienić swoje zachowanie (następnym razem), jednak kiedy już tak się stało, możemy działaniem wpłynąć na ocenę siebie.
W przypadku uzależnienia od alkoholu wstyd wiąże się z brakiem kontroli nad spożywaniem alkoholu.
Jak radzić sobie z poczuciem winy i wstydem?
Wiesz już, że na poczucie winy składają się: czyn, uczucia, świadomość naruszenia norm i negatywna ocena siebie. Nie możesz zmienić czynu, który już popełniłeś. Sumienie sprawia, że czujesz się winny. Jaki jest kolejny krok?
Świadomość. Przyjrzenie się, która norma, zasada, wartość została naruszona. Czy normy wymagają aktualizacji? Czy naruszona norma jest nasza, czy została nam narzucona?
Zadaj też sobie pytanie: jaką mam korzyść z poczucia winy? Nie pozbędziesz się zachowania, jeżeli odnosisz z niego jakiekolwiek korzyści.
Ocena siebie. Jeżeli istnieje związek Twojego zachowania z poczuciem winy, jest ono uzasadnione, otrzymujesz szansę. Możesz sprawić, by w przyszłości uniknąć podobnej sytuacji, obniżając tym samym dolegliwość tego uczucia. Czy podejmując taki krok będziesz oceniać siebie nadal negatywnie?
Kluczem jest wzięcie odpowiedzialności za swoje czyny. W przypadku osoby uzależnionej od alkoholu, pewną część winy łatwo przypisać chorobie. Owszem, jednak nie wszystkie zachowania wynikają z choroby. Jeżeli czujesz gniew, czy lęk, mają one duże natężenie (w związku z brakiem kontroli nad uczuciami i ich wytłumianiem) to są one związane co prawda z chorobą, ale nie usprawiedliwiają wszystkich zachowań. Czym innym jest uczucie, a czym innym zachowanie. To nie choroba jest odpowiedzialna za agresję, przestępstwa, wykorzystywanie, znęcanie się.
W jaki sposób możesz przeprosić? Chociażby korzystając z poniższego „przepisu”:
1. powiedz o zachowaniu, które wzbudziło Twoje poczucie winy.
2. poinformuj, że zdajesz sobie sprawę, że nie miałeś prawa tak postąpić, pamiętasz o tym.
3. Przeproś.
Możesz więc: zadośćuczynić, skorygować swoje normy (które przez całe życie podlegają aktualizacji), czy postanowić, że więcej tak nie postąpisz. Możesz zastosować afirmacje dając sobie prawo do błędów, przebaczyć samemu sobie lub sięgnąć po psychoterapię.
Rozwiązania dostarczają również 8 i 9 krok AA:
- "Zrobiliśmy listę osób, które skrzywdziliśmy i staliśmy się gotowi zadośćuczynić im wszystkim".
- "Zadośćuczyniliśmy osobiście wszystkim, wobec których było to możliwe, z wyjątkiem tych przypadków gdy zraniłoby to ich lub innych".
Sposobem radzenia sobie ze wstydem jest poznanie oraz akceptacja własnych ograniczeń. W przypadku osoby uzależnionej będzie to chociażby pierwszy krok AA: przyznanie się do bezsilności wobec alkoholu. Przyznanie, że jesteś alkoholikiem i że niesie to za sobą określone konsekwencje, które będą Tobie towarzyszyć do końca życia.
Oczywiście są też inne sposoby… Zapomnij o tym co zrobiłeś, uzasadnij swoje czyny (np. zupa była za słona), odwróć uwagę, zadręczaj siebie, wpadaj z przeprosinami w chwili, gdy skrzywdzona przez Ciebie osoba np. modli się. Pogrążaj się w poczuciu winy, nie naprawiaj szkód, wpływaj na emocje np. zapijając. Odmów sobie praw, oceń się nisko. Jednak te działania nie mają żadnego związku z zachowaniem, w ten sposób wpłyniesz jedynie na uczucia. Czy to będzie skuteczne?